Specijalni rezervat prirode “LUDAŠKO JEZERO”

Posetilačka staza Ludaš - ČURGO Zapadna staza 2700 m

Specijalni rezervat prirode „Ludaško jezero“

Ludaško jezero se nalazi na severu Vojvodine na teritoriji opštine Subotica u blizini državne granice sa Mađarskom. Na obali jezera su smeštena naselja Ludaš- Šupljak, Hajdukovo i Nosa.

Jezero i naselje uz jezero se još u XVI veku pominje pod nazivom „Ludaš“, a poreklo naziva je od reči „lud“, što na mađarskom jeziku znači „guska“.

Istorijat zaštite datira još iz 1955. godine, ali je u sadašnjem obliku jezero zaštićeno od 1994. godine prema uredbi o zaštiti iz 2006. godine, Specijalni Rezervat Prirode “Ludaško jezero” obuhvata površinu od 874 hektara + 2002 hektara zaštitne zone. Pripada I kategoriji zaštite, kao prirodno dobro od izuzetnog značaja za Republiku. Rezervat je i od međunarodnog značaja, jezero je uvršteno na spisak Ramsarskih područja 1977. godine (vlažna područja od međunarodnog značaja).

Prirodno dobro je stavljeno pod zaštitu radi očuvanja ekosistema vlažnih staništa peščarskog i stepskog prostora s velikom raznovrsnošću predela i vrsta, reliktnom stepskom zajednicom i biotopom retkih vrsta flore i faune. Ludaško jezero je jedini predstavnik plitkih semistatičnih jezera stepske oblasti u Republici Srbiji i predstavlja mesto okupljanja i boravka ptica selica, zbog čega ima međunarodni značaj kao Ramsarsko područje.

Upravljanje ovim prirodnim dobrom je povereno Javnom preduzeću „Palić-Ludaš“ sa Palića.

Sa zaštitnom zonom čini jedinstvenu celinu na ukupnoj površini od 2849 hektara.

1.

Tradicionalni način života

U prošlosti je Ludaško jezero i okolne livade predstavljalo sastavni deo života ljudi koji su stanovali uz obalu. Tokom čestih sušnih leta, sa tih livada je košena najbolja trava, a stepski fragmenti su bili dobri pašnjaci za ispašu ovaca. Stanovnici obale su na bezbroj načina koristili trsku i rogozinu, lovili čikove korpama iz vode, sakupljali jaja ptica koje su se gnezdile u trsci i poznavali sve veštine kojima su gotovo neprimetno dolazili do ribe i divljači sa vode.

Nekada su trsku najboljeg kvaliteta sekli upravo iz Ludaškog jezera. Trska se koristila za pokrivanje kuća i ostalih građevina u seoskom gazdinstvu, sve do pedesetih godina XX veka. Zabate kuća pravili su od trske oblepljene ilovačom, a od trske su pravljeni i zidovi slabijeg kvaliteta i ograde. Od listova rogoza su se pravili razni upotrebni predmeti: torbe, papuče, korpice, zastori za podove i zidove.

Danas je ostalo samo sećanje na to vreme i pokoja stara kuća na Ludaškom šoru.

2.

Stepa

Prirodni biljni pokrivač okoline jezera u prošlosti su činile stepe, prošarane manjim šumovitim delovima. Danas su stepe skoro u potpunosti pretvorene u njive, jer se zemljište obrađuje do same obale, ili ivice lesnih odseka oko jezera Ludaš.

Stepske zajednice su se razvile na najkvalitetnijim tipovima zemljišta, koja su postepeno pretvorene u oranice. Izvorni biljni pokrivač je opstao samo na malim površinama-fragmentima i mnoge vrste ovih staništa su na rubu nestanka. Poslednji ostaci stepa na pesku iza Vizitorskog Centra preorani su krajem prošlog veka. O njihovom nekadašnjem postojanju svedoče samo busenovi zaštićenog gorocveta (Adonis vernalis) na obali jezera. Karakteristične biljke stepa su divlja žalfija (Salvia pratensis) i grebenasta pirevina (Glyceria plicata). Preoravanje okolnih livada je uticalo i na insekte i prilično ih je proredilo. Još uvek se uz obalu jezera mogu videti pojedine vrste leptira, kao što su obični plavac (Polyommatus icarus), veliki kupusar (Pieris brassicae) i zorica (Anthocharis cardamines). Na listovima biljaka su skakavci i bogomoljka (Mantis religiosa), koja vreba svoj plen. Na površini zemlje žive trčuljci i mravi. Stenice se hrane biljnim sokovima. U rupama se skriva popac.

3.

Pogled na jezero

Ludaško jezero predstavlja jezersko-močvarni ekosistem u stepskoj zoni, sa bogatim i raznovrsnim živim svetom uslovljenim prirodno-istorijskim i savremenim ekološkim karakteristikama barsko-močvarnog i plitko jezerskog ekosistema. Preovlađujući tip vegetacije Ludaškog jezera je močvarnog karaktera. Dominiraju tršćaci koji se ne javljaju samo u obalnom pojasu, već mestimično i u centru vodenog okna, gde grade brojna ostrva. Na malim ostrvima sa trskom, koja meštani zovu “kotu”, borave kolonije velike bele čaplje (Egretta alba), crvene čaplje (Ardea purpurea), žute čaplje (Ardeola ralloides), a gnezdi se i obični galeb (Larus ridibundus). Ostrva predstavljaju odmorišta za jedinke obične čigre (Sterna hirundo) i belobrade čigre (Chlidonias hybrida). Na Žutoj lesnoj obali, na delovima bez vegetacije, gnezdi se u šupljinama jedna od najlepših ptica- vodomar (Alcedo atthis). Svoju hranu, koja se sastoji od sitnih riba i insekata, pribavlja ispod vode obrušavajući se sa svoje osmatračnice. U vodi živi strogo zaštićena vrsta zmije - belouška (Natrix natrix). U gustim tršćacima se kriju sisari jezera. Loptasta gnezda patuljastog miša (Micromys minutus) su pričvršćena na stabljikama trske blizu obale jezera. Bizamski pacov (Ondatra zibethicus) je poreklom iz Amerike. U jezeri mogu da se vide njegova brojna gnezda koja gradi od trske. Hrani se rizomima trske i rogoza. Strogo zaštićena vrsta sisara Evroazijska vidra (Lutra lutra), živi delom u vodi, a o njenom prisustvu na Ludaškom jezeru svedoče brojne “ploveće trpeze” i odmorišta u tršćacima uz obalu i usred jezera.

4.

Naselja i kultura

Kompleks vlažnih staništa Ludaškog jezera nalazi se na 12 kilometara istočno od grada Subotice u severnoj Bačkoj, na granici Subotičke peščare i lesnog platoa Bačke. Prostire se na području opštine Subotica, u katastarskim opštinama Palić i Bački Vinogradi. Prirodno dobro je okruženo naseljima Palić, Hajdukovo, Šupljak, Nosa i Bački Vinogradi.

Naselje Šupljak (Ludaš) se u pisanim dokumentima prvi put spominje 1335. godine, kao „Ludasyghaz“. Pojavljuje se na značajnim kartama od XVI veka.

Razvoj salaša u široj okolini Ludaškog jezera počinje u XVIII veku.

Do sredine XX veka Ludaš je bilo najvažnije naselje u okolini jezera. Imalo je svoju crkvu, groblje, a ovom trasom je išla i pošta između Subotice i Kanjiže. Hajdukovo, naselje na severnoj obali jezera, nastalo je početkom XX veka, zahvaljujući sve raširenijoj sadnji vinove loze na peščari. Naselje Ludaš je i posle osnivanja novog naselja – Hajdukovo - zadržao vodeću ulogu, sve do izgradnje autoputa E-5, koji prolazi kroz Hajdukovo, nije izgubilo na ranijem značaju.

Okolina jezera krije najveći broj arheoloških nalazišta u okolini Subotice, a smatra se da je to bilo i najintenzivnije naseljavano područje tokom istorije. Naselja, nekropole, usamljeni grobovi, humke, spremišta za hranu uz rečicu Kireš, na obali Ludaškog jezera i prostora naselja Nosa, bogata su riznica iz perioda paleolita, neolita, bakarnog doba, srednjeg veka- renesansnog razdoblja XIV i XV veka.

5.

Vodni režim Ludaškog jezera - Palićko jezero

U prošlosti je jezero primalo vode sa severozapadne strane, sa područja Subotičkih šuma preko niza vlažnih livada, na kojima su se javljali privremeni vodotoci u vlažnim godinama. Na osnovu podataka sa kraja XVIII veka, jezero je bilo povezano i sa Slanim jezerom, preko vlažnog područja sa severne strane depresije Čurgo, koje je bilo još zabeleženo kao „Kamenita mlaka“.

1817. godine Ludaš je spojen sa Palićkim jezerom preko kanala „Bege“. Kanal je tokom vlažnijih perioda odvodio višak vode iz Palićkog jezera u Ludaš, a preko jezera u Kireš. Tokom suvljih perioda kanal je bio bez vode, a često se i zatrpavao, što je uticalo na hidrološki režim jezera.

1971. godine kopanjem kanala „Palić-Ludaš“, Palićko jezero se praznilo preko Ludaša u Kireš. U periodu od 1971. do 1975. godine neprečišćene vode Subotice su se ulivale u jezero, stvarajući debele naslage mulja. Kopanjem kanala je uništeno Slano jezero, gnezdilište retkih slatinskih vrsta ptica.

1981. godine izgrađen je odušni kanal, koji je u periodu 1981-1990. godine prevodio delimično prečišćene vode iz drugog sektora jezera Palić u kanal „Palić-Ludaš“. Glavni izvor vode za jezero postaje kanal „Palić-Ludaš“.

Od 2000. godine se ubrzava izgradnja mreže kanalizacije na području naselja Palić, sakupljanje vode posle kratkog zadržavanja u lagunama (koje se nalaze na severnom delu Slanog jezera) dospevaju u kanal „Palić-Ludaš“.

U 2009. godine prečistač otpadnih voda grada Subotice je postao efikasniji – pored „linije vode“, dobijaju i „liniju mulja“ i od tada se stanje neprekidno poboljšava. U periodu od 2015. godine do danas, sprovode se razni projekti, koji za cilj imaju poboljšanje kvaliteta vode Palićkog jezera i kanala „Palić-Ludaš“, što će značajno uticati na kvalitet vode jezera Ludaš.

 6.

Riblji svet jezera

Karakteristična vrsta nekadašnjeg Ludaškog rita je bio čikov (Misgurnus fossilis) - riba koja se prilagodila velikim sezonskim oscilacijama temperature i vodostaja, što su prirodne odlike plitkih stepskih jezera. Do šezdesetih godina, vrsta je bila masovno prisutna u plitkim, zamočvarenim delovima jezera. Poznata je po tome da se lako zakopa u mulj i tako preživi jedan period i bez vode. Zbog zagađenosti, čikov je nestao iz jezera. Jedino se može sresti i to samo pojedinačnim primerci, u vodi Kireša. Čikov je strogo zaštićena vrsta i prirodna retkost na teritoriji Vojvodine. Najčešća riba grabljivica jezera je štuka (Esox lucius), nešto sitniji grgeč (Perca fluviatilis) je takođe česta vrsta. U prošlosti su najpoznatija vrste jezera bile zlatni karas (Carassius carassius), linjak (Tinca tinca) i šaran (Cyprinus carpio). Trenutno se njihov broj veoma smanjio i skoro ih je potpuno potisnuo srebrni karas- babuška (Carassius gibelio), koji je unesen u naše vode i danas naseljava sve vodotoke Vojvodine zahvaljujući svom velikom biološkom potencijalu razmnožavanja i mogućnosti opstanka u vodama sa malom količinom rastvorenog kiseonika. Ženke su u stanju da se razmnožavaju i bez mužjaka- bez oplodnje - partenogenetski. Prilikom mresta dovoljno je prisustvo samo ostalih vrsta šaranolikih riba.

Danas je u Ludašu prisutno oko 15 vrsta riba, od kojih su štuka, čikov i som (Silurus glanis) na listama od nacionalnog i međunarodnog značaja.

7.

Biljni svet vlažnih livada

Jedino mesto na kom su se održale retke i ugrožene vrste higrofilnih livada i slatina su depresije severoistočne i severozapadne obale Ludaškog jezera. Nekada su one bile široko rasprostranjene, ali su zbog izmenjenih uslova staništa isčezle. Voda, kao najznačajniji ekološki faktor utiče na opstanak ovakvih staništa. Na tresetnoj podlozi, koja je u procesu postepenog isušivanja, još uvek se mogu naći orhideje, dok su vrste koje žive u močvarama i slatinskim močvarama prisutne samo u fragmentima oko ušća Kireša u jezero i na području Pereša. Iako je površina pod vlažnim livadama oko Ludaškog jezera znatno smanjena, ovde još uvek žive zaštićene i strogo zaštićene vrste i neki panonski endemi, kao kratkoglavičasta palamida (Cirsium brachycephalum).

8.

Ptice vlažnih livada

Jezero sa priobalnom vegetacijom je tip staništa, za koje je većina vrsta ptica vezana, kako u periodu gnežđenja, tako i tokom selidbe-migracije i zimovanja. Odvodnjavanje u prošlom veku je uticalo da se neke vlažne livade isuše i zbog toga je značajno izmenjen ptičji svet na području:

Muljača i barska šljuka se više ne gnezde, dok je brojnost populacije vivka i vlastelice znatno opala. Samo nekoliko parova obe vrste gnezdi na vlažnim livadama severno od jezera.  Tokom visokog vodostaja, ove livade su odmorište i hranilište za mnoge vrste ptica u migraciji. U tom periodu se često viđaju rode, razne vrste čaplji, gusaka i druge vodene ptice.