Specijalni rezervat prirode “LUDAŠKO JEZERO”

Posetilačka staza Ludaš - KIREŠ Istočna staza 2300 m

Mere aktivne zaštite prirode

Bogat i raznovrstan biljni i životinjski svet, ekosistemi vlažnih staništa peščarskog i stepskog prostora, reliktna stepska zajednica i biotop retkih vrsta flore i faune čini Rezervat jedinstvenom celinom u regionu. Rezervat je okružen poljoprivrednim zemljištem, naseljima, autoputem, prugom i, na žalost, pod uticajem čovekovog razvoja dolazi do narušavanja prirodnih vrednosti. Mnogi iskonski stanovnici, biljke i životinje, su ostali bez svog prirodnog okruženja i neophodnih uslova za život. Da bi preživeli, njima je potrebna pomoć čoveka. Košenjem i uklanjanjem trske, korova i mladica nepoželjnih drvenastih vrsta na visokoj istočnoj obali Ludaškog jezera, oko utoke Kireša u Ludaš i na vrednim stepskim fragmentima uz obalu jezera, pomažemo im na pravi način. Sejanjem semena trava prirodnih vrsta na livade, gde su one u prošlosti činile skladnu zajednicu i praćenjem promena u biljnom i životinjskom svetu, naša pomoć je dragocena u očuvanju izvornih prirodnih retkosti.

Kroz ispašu, želimo da uspostavimo i održimo travne zajednice bliske ishodnim, prirodnim zajednicama i njihovoj dinamici. Na našim zaštićenim područjima, stada mađarskog sivog govečeta i vodenih bivola su uključena u mere aktivne zaštite prirode suzbijanjem trske na vlažnim livadama, gde je ona invazivna i gde menja karakter prirodnih staništa. Radi se uglavnom o trsci lošeg kvaliteta, čije košenje i ekonomska eksploatacija nisu isplativi, naročito što je suzbijanje najefikasnije kada se trska eliminiše u zelenoj fazi. Na ostrvu ˮRoža Šandorˮ u Ludaškom jezeru, napasa se stado koza. Pored održavanja travnih zajednica, koze uspešno uklanjaju mladice invazivnih drvenstih vrsta i na taj način sprečavaju zarastanje ostrva.

Očuvajmo Ludaško jezero za generacije koje dolaze! Neka i one uživaju u njemu i njegovoj jedinstvenoj lepoti.

1. Mađarsko sivo goveče - Bos primigenius taurus hungaricus

Postoji nekoliko teorija o poreklu mađarskog sivog govečeta. Jedna kaže da su prve životinje došle u Karpatski basen sa Kunima (narod), druga, da su ih doveli Mađari tokom povratka sa svojih osvajačkih pohoda na zapad, dok su ih, prema trećoj teoriji, pripitomili starosedeoci od vrste „tur“. Nije dokazana autentičnost ovih teorija.

Prema izvorima iz 14. veka, sivo goveče se u srednjem veku izvozilo u zapadne delove Evrope, gde je bilo na ceni zbog izuzetno kvalitetnog mesa, tako da je uzgajanje bilo isplativo. Koristilo se i za vuču, zbog svog robusnog stasa i snage.

Međutim, u 18. i 19. veku smanjuju se površine pašnjaka na kojima se ona gaje zbog širenja oranica, neodrživog gazdovanja i ubrzane industrijalizacije, pa se tako ova rasa našla gotovo na rubu opstanka. Od 19. veka, mađarsko sivo goveče se koristi u malom broju i to mahom za vuču, pošto su savremene sorte goveda dobile primat zbog veće mlečnosti i boljeg prinosa.

Spada u jednu od originalnih mađarskih rasa i uzgaja se više kao turistička atrakcija po nacionalnim parkovima. Stada danas služe kao banke gena i za rasplod, naročito zbog podatka da su izuzetno otporne na mnoge bolesti koje pogađaju današnje tipove visokomlečnih i visokomesnih goveda.

Mađarsko sivo goveče je veoma pogodno za održavanje zaštićenih travnih staništa i revitalizaciju močvarnih i slatinskih staništa – aktivnu zaštitu prirode, jer nije preterano zahtevno i rado se hrani mladom trskom. Preferira mezofilne travnjake, vlažne livade i plavne površine, gde ekstenzivnom ispašom, u kratkom vremenskom periodu stvara mozaičnu travnu zajednicu koja je osnov za razvoj biološke raznovrsnosti i pojavu velikog broja zaštićenih vrsta biljaka i životinja, najviše ptica.

2. Geološko- pedološke karakteristike

Ludaško jezero pripada eolskom tipu jezera. Jezero je dugo oko 4,5 km i pruža se u pravcu sever-jug u međudinskoj udolini. Dok se zapadna obala blago uzdiže iz jezera, za Ludaš je, ipak, karakteristična visoka, strma, istočna lesna obala 5-6 m visoka iznad nivoa jezera. Visoka „žuta obala“, koju odlikuju lesne kose i odseci, nastala je erozijom talasa pod uticajem vladajućih vetrova. Takvu obalu nema ni jedno eolsko jezero kod nas, pa je samim tim interesantna za zaštitu kao stanište određenih, specifičnih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih zajednica.

Ludaš je plitko nizijsko jezero. Novija istraživanja su utvrdila da je severni deo jezera dublji, a južni kraj izrazito plitak. Dubina vode samo na severozapadnom delu jezera dostiže 2 metra (najveća dubina je 2.25 m), a dubina centralnog dela jezera se kreće oko 1.1 m. Istočna strana jezera, nazvana Suvi rit, ima dubinu manju od jednog metra, isto kao i južni deo, počevši od čistine Tabor.

Pedološke karakteristike

U okolini Ludaškog jezera ima više tipova zemljišta (posledica geoloških, klimatskih i hidroloških uslova). Pesak je severno od jezera, a les- istočno, zapadno i južno. Na granici peska i lesa se javljaju prelazni tipovi zemljišta, a procesi zaslanjivanja stvaraju razne tipove slatina na nižim delovima terena. Različit spektar tipova zemljišta, uslovio je pojavu velikog broja raznih tipova vegetacije i doprinosi biološkoj raznovrsnosti područja.

3. Zaštićene biljne vrste

Prirodna vegetacija u Specijalnom rezervatu prirode „Ludaško jezero“ je opstala samo u vidu manje-više izolovanih ostrvaca unutar poljoprivrednog predela. Na tim izolovanim fragmentima, raznovrsnost zemljišnih tipova, kao i odlika zaslanjenih podzemnih voda da su blizu površine, doprineli su da biljni pokrivač čini mozaik specifičnih zajednica, što uslovljava i veliku raznovrsnost životinjskog sveta koji ga prati.

Registrovana su mnoga staništa reliktnih, endemičnih i globalno značajnih vrsta. Među njima su orhideje, gorocvet (Adonis vernalis), stepski kozinac (Astragalus exscapus), Sadlerov različak (Centaurea sadleriana), sibirska perunika (Iris sibirica). Ove vrste su najvredniji predstavnici osetljivih ekosistema Panonske nizije i šire i zakonom su zaštićene.

Čišćenjem staništa ovih vrsta od nepoželjne vegetacije i kontrolisanim primenjivanjem tradicionalnih načina korišćenja prostora (košenje, ispaša), sačuvaćemo te zaštićene i strogo zaštićene vrste i za budućnost.

4. Prstenovanje i praćenje ptica

Bogatstvo ornitofaune Ludaškog jezera oduvek je privlačilo mnoge ornitologe i ljubitelje ptica. Prvi zapis o pticama Ludaša datira sa kraja XVIII veka. U rezervatu je do sada evidentirano preko 230 vrsta ptica, od kojih se polovina ovde i gnezdi.

Područje Specijalnog rezervata prirode „Ludaško jezero” je izuzetno zanimljivo za ornitologe sa raznih strana sveta. Ovde su boravili čuveni ornitolozi još od pedesetih godina dvadesetog veka. Od 1984. godine, na ovom lokalitetu se obavlja markiranje ptica i prati se njihova migracija. Godišnje se prstenuje oko 6-7000 ptica, oko 30-40 jedinki ptica su sa markerom neke strane zemlje (inostrani nalaz), a, isto tako, u proseku, od 20 do 30 jedinki ptica, koje su prstenovane na Ludašu, se uhvati negde van granica Srbije. Podaci o markiranju ptica predstavljaju značajne informacije, koje se koriste u cilju efikasnije zaštite ptica. Saznaje se mnogo o životu ptica, o područjima koje ptice koriste za razmnožavanje i za zaimovanje, kao i koji su to lokaliteti koji pticama služe za odmor i ishranu tokom seoba. Na osnovu prikupljenih podataka, sada znamo da je Ludaško jezero na istočnoj migratornoj ruti i da je odlično mesto, prvenstveno za odmor i ishranu ptica. Jezero zbog svoje obale koja je velikim delom obrasla trskom, privlači stotine hiljada ptica.

5. Vodeni bivo - Bubalus bubalis

Pretpostavlja se da je predak vodenog bivola indijski divlji bivo – Arnijev bivo. U Evropu je stigao preko Afrike, a ostaci skeleta su pronađeni u Karpatskom basenu i svedoče o njegovom prisustvu još iz perioda Avara (6-8 vek).

Prvi pisani izvori o postojanju vodenog bivola potiču iz 11. veka. Najznačajnija  ekonomska primena vodenog bivola se ogledala u vuči topova i kola tokom trajanja turskih ratova, ali su i njegovo meso i mleko bili u širokoj upotrebi.

Populacija je skoro nestala nakon drugog svetskog rata, kada napredak u mehanizaciji poljoprivrede više nije zahtevao radnu snagu stoke. Sredinom 20. veka vodeni bivoli su gotovo potpuno iščezli sa naših prostora.

Danas se uzgaja više kao turistička atrakcija i delom zbog mesa koje ima visok sadržaj fosfora i gvožđa, dok se mleko, zbog visokog procenta masti (6-15%), može koristiti za pravljenje specijalnih, visokokvalitetnih mlečnih proizvoda. Postojeća stada se koriste kao banke gena za rasplod.

Praksa okolnih zemalja je pokazala da se bivo efektivno i bez velikih ulaganja može uzgajati i koristiti u okviru zaštite prirode zabarenih, močvarnih predela, gde uspešno suzbija nekontrolisano šireću trsku i praktično, sam opstaje u ekstenzivnim uslovima. Posebno je pogodan, jer je jedini preživar koji jede i staru, suvu, pa čak i delom trulu trsku i rogoz.

Tokom kretanja i traženja hrane, životinje jedu, lome trsku, potapaju osušenu močvarnu vegetaciju, stvarajući tako otvorene vodene površine i na ovim novonastalim vodenim oknima se formiraju pogodna staništa za razmnožavanje i ishranu zaštićenih vrsta, poput vivka (Vanellus vanellus), vlastelice (Himantopus himantopus), barske šljuke (Gallinago gallinago) i muljače (Limosa limosa).

6. Vodni režim Ludaškog jezera – vodotok Kireš

Najvažnija pritoka jezera u prošlosti je bio vodotok Kireš, koji je bio povezan sa jezerom preko svog plavnog područja, a kod visokih vodostaja je igrao i ulogu otoke. Povezanost sa Kirešom je bila od presudnog značaja za kvalitet vode jezera. Plavno područje Kireša, (depresija Pereš) uz jezero ima površinu od 80 hektara. U južnom delu Pereša, istočno od Ludaša, Kireš je formirao jezero u dužini od oko jedan kilometar, koje je bilo sastavni deo tadašnjeg kompleksa vlažnih staništa.

1958. godine, regulacijom toka Kireša, nestaje jezero na plavnom području Kireša, a na njegovom mestu se pojavljuju vlažne livade. Plavljenje Kireša se smanjuje. Kireš se uliva u jezero sada u kanalisanom koritu i izlazi iz jezera preko ustave kod Nose. Nivo jezera se reguliše ustavom, sa maksimalnom vrednošću na koti 97,57 metara, u skladu sa potrebama vodoprivrede.

1973. godine, regulacijom voda na celom prostoru vodozahvata Kireša, stvara se kanalska mreža za odvodnjavanje. Nivo podzemne vode na Perešu se smanjuje za 1,5 metara, što dovodi do izumiranja florističkih retkosti ovog lokaliteta. Na Perešu počinje eksploatacija nafte i gradi se sabirna stanica. Izgradnjom asfaltnog puta između Hajdukova i Nose, uz obalu jezera, nasipom puta, Pereš se fizički razdvaja od jezera. Jedini koridor između vlažnih livada i jezera je kanalisano ušće Kireša.

Krajem 80-tih godina, kao rezultat „uspešnog” odvodnjavanja celog regiona, priliv vode iz Kireša se smanjuje, a glavni izvor vode za jezero postaje kanal „Palić-Ludaš”.